Dat vreemde in mijn hoofd – Orhan Pamuk

Het is niet te doen gebruikelijk dat ik een boek dat ik heb gelezen bij u aanbeveel, maar ik wil dat nu toch doen. In onze samenleving is veel onrust dat overwaait vanuit Turkije. Volgens Erdogan zit de in Amerika wonende geestelijke  Fethullah Gülen achter de mislukte couppoging in het land. Daarom worden allen mensen die banden met hem hebben ontslagen uit hun functie als bijvoorbeeld rechter of  leraar en worden veel mensen gearresteerd. Ook in ons land leidt dat tot onrust. De manier waarop mensen die uit Turkijke afkomstig zijn en hier wonen, wellicht al een aantal generaties, in deze zaak met elkaar omgaan is on-nederlands. En het leidt tot onrust. Ook hier raken huisartsen die vermeende contacten hebben met Gülen hun patiënten kwijt; leerlingen worden van school gehaald vanwege een vermoeden van Gülen sympathieën; er wordt geklaagd over scheldpartijen en intimidatie, dreiging met geweld en uitsluiting.
In mijn vakantie las ik het nieuwe boek van Orhan Pamuk, een Turkse schrijver, die in 2006 de Nobelprijs voor de literatuur won. Het verhaal speelt zich af in Istanbul, met allerlei lijntjes naar het platteland en volgt de ontwikkeling van de stad Istanbul en de gebeurtenissen in de samenleving gedurende meer dan 40 jaar (van 1968 tot 2012 ongeveer). Het verhaal gaat over Mevlut, die opgroeit in een dorpje op het platteland. Zijn vader vertrekt op enig moment naar Istanbul, de stad, zoals alle vaders, en probeert daar een bestaan op te bouwen. Geld verdienen en wat overhouden voor thuis en de oude dag, zo is de bedoeling. Op enig moment gaat Mevlut, zijn zoon, mee en werkt mee, gaat naar school en moet ook zorgen voor inkomsten. Mevlut trouwt en blijft in Istanbul, ziet alle ontwikkelingen langs komen. Pamuk laat ook door de ogen van Mevlut zien hoe de samenleving is samengesteld uit mensen die afkomstig zijn uit verschillende dorpen met verschillende (religieuze) achtergronden, die elkaar meer en minder verstaan of elkaar zelfs verketteren. Hij schetst politieke ontwikkelingen naast de menselijke elementen van met name Mevlut en zijn familie. Eerdere militaire coups passeren de revue. De corruptie die plaatsvindt en de manier waarop mensen daarvan het slachtoffer worden of met goede contacten juist niet. Het gaat over liefde en de spanningen van ons menselijk bestaan, over leven en sterven, over armoede en rijkdom, over macht en onmacht. Ik ben zelf geraakt door de manier waarop de hoofdpersoon wordt neergezet: als een kwetsbaar mens, maar voor mijn gevoel ook zo nu en dan zeer krachtig, ook al blijft Mevlut arm en is er altijd gebrek, hij leeft honderduit. Eigenwijs en afhankelijk is Mevlut en dat is bijzonder. Kortom, een prachtig boek.
Tegelijkertijd lees ik het tegen de achtergrond van wat ik hoor en lees van de gebeurtenissen in Turkije. Wanneer ik het verhaal goed begrijp zit dit voor een deel in de Turkse samenleving ingebakken of zoiets, want weliswaar op kleinere schaal gebeurde het eerder ook. En de manier waarop mensen in de samenleving tegenover elkaar komen te staan omdat ze nou eenmaal op een andere manier denken, geloven en mens willen zijn zien we ook in het boek van Pamuk. Vooral het geluid dat het er om gaat dat je in de eerste plaats Turk bent: dat klinkt ook regelmatig in het boek van Pamuk. Het boek doet mij iets beter begrijpen van wat er gebeurt, wat niet wil zeggen dat het daarmee ook in orde is, dat zeker niet. De zorgen blijven, maar begrip is denk ik wel belangrijk. Dit boek van harte bij u aanbevolen, ook al is het een behoorlijk leeswerk.

ds. Jan Hommes